- 7.jul 2011.g./6.Ša’ban 1432.h., četvrtak
U organizaciji NVO “Broj 19” ujutro krećemo za BiH: Mirsad Mehinagić, Merin Đukić i Mirsad-Mirza Kurgaš. Uglavnom, bez problema oko podneva stižemo u Goražde gdje nas srdačno dočekuju naši prijatelji: Alija Lapo, hadži Hazim- Baja Ušanović, predsjednik Gorske službe spasavanja Ervin-Pop Popović i načelnik GSS-a Goražde Biser Husein. Na ručku smo kod Alije, koji je inače direktor ustanove “Dječje selo-SOS” . Metalna pločica pored ulaznih vrata u objekat pokazuje koliki vodostaj je Drina dostigla prilikom katastrofalnih poplava krajem prošle godine (u to vrijeme su i kod nas u Crnoj Gori bile velike poplave). Nadljudskim naporima, osoblje i mnogi prijatelji uspjeli su da za svega 10-tak dana osposobe vrtić, u kom boravi i jedan broj djece bez roditeljskog staranja! Interesantno da je tokom već pomenutih poplava nivo Drine došao tik do ulaznih vrata obližnje prelijepe Kayseri džamije (donacija turskog grada Kayseri), ali nije prešao prag!
Nakon ručka, polazimo prema Sportskoj dvorani gdje je organizovan svečani ispraćaj učesnika Marša mira 2011.g. Prolazimo pored spomen-obilježja braniteljima Goražda, u neposrednoj blizini gradskog mosta ispod kog je viseći most iz prošlog rata. Zahvaljujući tom improvizovanom mostu, spaseni su mnogi životi jer je koliko-toliko bio zaklonjen od srpskih snajperista, a preko njega je doturana hrana i druge potrepštine. Ispred Sportske dvorane susrećemo se sa ostalim učesnicima ovogodišnjeg Marša, sa većinom se znamo od ranije: Šefika Imamović, hadži-Bajin sin Tarik, Sirčić Haris-Sirko, hadži-Dževad Brdar, Šemsa Dedović sa svojim suprugom Ismetom…a upoznajemo se i sa ostalima. Tu su lokalni funkcioneri i predstavnici medija. Sa dva mini-busa nakon ugodne vožnje, oko 19 časova stižemo u Nezuk. Proplanak na kom smo i prošle godine kampovali, već je prepun. Pripadnici Armije BiH su već postavili najveći broj šatora i podijelili ćebad. Ove godine nije organizovana podjela hrane.
Nakon što smo i mi postavili šatore, sa članovima Udruženja “Život” iz Bihaća se organizujemo i klanjamo akšam i jaciju-namaz. Pridružuju nam se i drugi, ali prilično mali broj u odnosu na masu.
Već u 7 časova se sklanjaju šatori i dijele akreditacije. U sklopu Memorijalnog časa, prisutnima se obraća kustos Memorijalnog centra Potočari a zatim i načelnici općina Sapna i Srebrenica. Nakon kraćeg govora Ćamila Durakovića, predsjednika Organizacionog odbora za obilježavanje 16. godišnjice genocida u Srebrenici, kolona se uzanom stazom kroz gustu šumu spušta prema Nezuku. Prozivke učesnika ove godine nije bilo. Među mnogobrojnim učesnicima (procjenjuje se oko 7000) i zastavama raznih zemalja, primjećujemo sandžačku zastavu. Nose je ponosno trojica mladića iz Novog Pazara koji su samoinicijativno krenuli na Marš mira: Jusufović Ismail i braća Senad i Nihad Gicić. Pošto smo prošli džamiju u Nezuku, nailazimo na spomen-obilježje podignuto jednom od šehida ovog kraja, čuvenom Hajrudinu-Hajri Mešiću. Mnogi zastaju i uče Fatihu. Od Crnog vrha sve češće nailazimo na table koje pokazuju lokacije na kojim su nađene gobnice sa posmrtnim ostacima srebreničkih žrtava. Na tabli je naveden naziv lokacije, broj žrtava kao i da li se radi o primarnoj, sekundarnoj ili čak tercijalnoj grobnici (kao što je poznato, pokušavajući da sakriju tragove zločina, tijela žrtava su prebacivana sa mjesta na mjesto tako da su dijelovi tijela jedne osobe nalažene čak na tri različite lokacije; mnoge žrtve su čak sahranjene nekompletne nakon što su identifikovane). Jako je toplo. Pod teretom ranaca, ne znajući da su ih mogli poslati sa “logistikom” do sljedećeg konačišta, uporno savlađuju stazu dvojica mladića iz Egipta: Šerif, mašinski inženjer i Muhamed, slobodni novinar, koji priča o svojim iskustvima sa kairskog trga Tahrir tokom revolucije, tzv. “arapskog proljeća” i svrgavanja režima Hosni Mubaraka. Pažnju nam i ove godine privlači bosonogi Ibrahim Musić koji, u spomen na žrtve srebreničkog genocida, kompletnu maršrutu od 110km prelazi bez obuće. Usput sa radošću nailazimo na cisternu sa pitkom vodom, a potom i na kamion s kog nam dijele sokove i vodu. Džuma-namaz se klanja u džamiji u selu Snagovo, zbog brojnosti u nekoliko grupa. Mještani dijele sokove i kafu, koju kuhaju u velikim loncima. Ispred sela smo naišli na staru, nažalost devastiranu česmu, što nas podsjeća na sličnu situaciju u Baru i drugim mjestima! Duž cijele trase nalazi se brojno policijsko obezbjeđenje. Policija Republike Srpske se ranije držala na distanci, ali ove godine su tik pored staze. Pojačano obezbjeđenje je pored crkvica koje su podignuto u skorije vrijeme i uglavnom na brežuljcima na koje nailazimo. Takođe susrećemo se i sa obnovljenim džamijama pored kojih, u znak sjećanja na minule događaje, stoje ostaci ranije uništenih minareta. U gustoj šumi nailazimo na veći broj impresivnih stećaka, karakterističnih za bosansko područje, mada ne i na ovakvom terenu. I ove godine jako puno je učesnika iz Turske. Nekolicina njih je učestvovala u humanitarnom konvoju za Gazu i nalazili su se na brodu “Mavi marmara”, koji je napadnut od strane izraelskih komandosa kojom prilikom je ubijeno više humanitaraca a na desetine je ranjeno. Inače su veoma emotivni i usput dijele poklone djeci koju srećemo. Oko 19 časova stižemo u Donju Kamenicu. Zahvaljujući snalažljivosti našeg hadži-Baje, kao i ljubaznošću domaćina, nas nekolicina spavamo na spratu nedavno obnovljene kuće. Prethodno nas je Šefika ugostila ukusno spremljenom večerom. Nastavljamo dalje oko 7 časova. Pored puta srećemo nanu koja vrlo vješto, kako se to inače nekada radilo, prede vunu. Kolona se zaustavlja pored rijeke Drinjače. Ove godine nema istorijskih časova a niti predstavljanja grupa i pojedinaca koji učestvuju na Maršu. Mnogi koriste predah i rashlađuju se u inače mutnoj rijeci. Uspon na Udrč je veoma naporan a temperatura u gustoj hrastovoj šumi je blizu 30-tog podioka. Oko podne stižemo na vrh. Policija ponovo zaustavlja kolonu. Sve zalihe vode su potrošene a cisterni koje smo očekivali, nema. Traži se voda na obližnjim izvorima koji su uglavnom presušili ili imaju isuviše slab tok za toliku masu. Jedan broj učesnika se ne obazire na zabranu i nastavlja do Rovaša gdje u Šehidija džamiji klanja podne-namaz. I iza ove džamije se vidi munara koja je u ratu srušena. U haremu džamije upoznajemo Čizmić Bajrama zv. Mišo iz Tuzle. Teško govori koristeći aparat, jer je prethodno operisao tumor glasnih žica. Kada je saznao da smo iz Crne Gore, priča da je radio u vojnom odmaralištu u Baošićima do 1991.g. kada je mobilisan. Pošto odbija da ide na ratište, zatvaraju ga u kasarnu u Kumboru da bi potom bio prebačen u logor u Morinju. Zbog posljedica mučenja smješten je u bolnicu odakle ga spasava Radomir Batrićević iz Baošića koji mu daje 3000 DM i obezbjeđuje pratnju trojice svojih ljudi preko Nikšića i Foče do Rogatice. U ratu učestvuje kao borac ARBiH i novembra 1994.g. biva zarobljen na Lisači kod Tuzle, da bi nakon 10 dana bio razmijenjen. Na pitanje da li se obraćao crnogorskom pravosuđu zbog torture kojoj je bio podvrgnut u logoru Morinj, odgovara odrečno ali potvrđuje spremnost da svjedoči ukoliko bi bio pozvan. Silazimo u Cersku, gdje na asfaltu temperatura od 38 stepeni još teže pada. Mnogi učesnici Marša su iznemogli i leže pored puta. Najteže je onima koji su se prethodno kupali u Drinjači. Voda i visoka temperatura, naporna trasa i nerijetko neadekvatna obuća uzrokuju ozbiljne rane na nogama. Sanitetske ekipe veoma požrtvovano obavljaju svoju dužnost. Trenutno, osim saniranja povreda nogu, imali su slučaj epileptičnog napada, zatim dehidracije kao i ukazivanje pomoći nekolicini kupača koji su se povrijedili skačući u Drinjaču. U dugoj koloni srećemo više zaljubljenih parova koji, držeći se za ruke, ustrajno koračaju prema cilju. Takođe primjećujemo veliki broj mladih iz više zapadnoevropskih zemalja. Dječak na ramenima nosi djevojčicu koja izbjegava objektiv foto-aparata. Saznajemo da je to ista ona djevojčica koju su na prošlogodišnjem Maršu nosili između sebe u raširenom ćebetu “Prijatelji iz Janje”. Prolazimo pored trospratne osnovne škole koja nosi naziv “Vuk Karadžić” i koju, kako saznajemo, pohađa svega 20-tak đaka! Srećemo još dvojicu mladih Pazaraca: Suljević Rešada i Ramović Riada, kome sanitet ukazuje pomoć u saniranju žuljeva. Oko 16 časova stižemo u Kaldrmicu gdje nas ponovo zaustavljaju. Navodno, policija RS-a reguliše saobraćaj na magistralnom putu. Na pitanje zašto su nas zaustavljali na vrhu Udrča gdje uopšte nema vozila, nijesmo dobili odgovor? Što smo bliže Srebrenici, sve češće nailazimo na grobnice. Napokon stižemo u Mravinjce kod Konjević Polja gdje su Šefika i hadži-Baja već pripremili kamp i večeru. Nešto kasnije nam se pridružuju Nada i Drago iz Osijeka, dugogodišnji prijatelji sa planinarima iz Goražda. G-đa Nada ujutru se priključuje koloni, dok se Drago pridružuje “logistici” hadži-Baje. Upoznajemo Suada iz Novog Pazara, koji živi u Lozani. Kao vodič i prevodilac je sa grupom od 70-tak učesnika iz Švajcarske, Italije, Njemačke i drugih zapadnoevropskih zemalja. Različite su starosne dobi i profesija : naučnici, studenti, pisci, poliitičari, mirovni aktivisti… Suad nam predstavlja g-dina Ivara Petersona, Šveđanina koji živi u Švajcarskoj i koji je inicijator i idejni tvorac Marša mira. Osvjedočeni borac za ljudska prava i borac za BiH od 1992. godine. Iako je u 70-tim godinama, veoma je čio i zrači pozitivnom energijom. Pričamo mu o genocidu u Šahovićima 1924.-te i ideji o Memorijalnom maršu. Nedvojbeno je mišljenja da isti treba realizovati! U društvu sa g-dinom Ivarom je i Sara iz Portugalije, koja studira na sarajevskom Univerzitetu. Proučava kulturno-istorijsko nasljeđe Balkana sa posebnim akcentom na prošlost Jevreja, koji su pred inkvizicijom utočište našli u Bosni. U hladu krošnje visokog stabla ručamo u društvu Halida Alibašića i Anesa Šabanovića, službenicima Centra za rehabilitaciju ovisnika od psihoaktivnih supstanci Smoluća kod Tuzle. Ukusno povrće na našoj improvizovanoj trpezi je sa njihove ekonomije, koja je inače značajan izvor prihoda Centra. Saznajemo da je Centar osnovan 2004.g. od strane tuzlanskog Muftijstva, tj. Rijaseta BiH i u njemu je uposleno 11 službenika dok su ostalo volonteri. Kapacitet Centra je 20, a povremeno je taj broj dostizao i 40 štićenika! Za sada je otvoren samo za ovisnike muškog pola, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost. Veoma su raspoloženi da pomognu i nama u Crnoj Gori u borbi sa ovom pošasti, prenoseći nam svoja iskustva a možda pomoći i u pokretanju sličnog projekta i kod nas. U proteklom periodu mnogi štićenici ovog Centra uspjeli su da se vrate normalnom životu. Nešto iza 17 časova silazimo u Potočare. Osjećanja su I ovog puta pomiješana: bol, tuga, bijes… Zar je moralo baš tako?! Kampujemo u dvorištu napuštene,devastirane kuće. Akšam-namaz klanjamo na Musalli u Memorijalnom centru,gdje se potom uči hatma i zikr sve do jacije-namaza. Pored Musalle već je postavljeno 613 tabuta sa posmrtnim ostacima onih koji su u međuvremenu pronađeni i identifikovani. Komemorativni skup za predstavnike državno-političkih delegacija održan je u hali nekadašnje fabrike akumulatora. Prisustvovali su, između ostalih, član Predsjedništva BiH Bakir Izetbegović, američki ambasador u BiH Patrick Moon, zamjenik premijera Republike Turske Bulent Arinc, visoki predstavnik EU u BiH Valentin Inzko, predsjednik Republike Hrvatske Ivo Sanader, muftija sandžački Muamer Zukorlić… Prethodno su obišli muzejsku postavku u Spomen domu. Po svemu sudeći, nijesu posjetili tzv. “sobu užasa” u kojoj su srebreničke žrtve mučene i potom likvidirane, a na zidovima se mogu vidjeti tragovi krvi kao i krvlju ispisana imena nekih od ubijenih! Rodbina žrtava je pored svojih dugoočekivanih, najdražih, pred posljednji ispraćaj. U vrijeme zločina djeca, sada već odrasli. I ove godine skupu u Memorijalnom centru prisustvuju predstavnice “Žena u crnom” noseći velike transparente. 10-tak njih je učestvovalo i u Maršu. Prije klanjanja dženaze, prisutnima se obraća reisu-l-ulema Cerić. Nakon molitve, tabuti nošeni rukama prisutnih kao zelena rijeka ulijevaju se u krajnje odredište-iskopane kabure. Pod dojmom svega doživljenog, sabirajući utiske, napuštamo Memorijalni centar Potočari. DA SE NE ZABORAVI – DA SE NIKADA NE PONOVI !
