Godine 1455. Turci zauzimaju srednjevjekovni grad Bihor a zatim i župu Budimanjsku, koja ubrzo potom postaje carski HAS …
Poslije bitke na Rudešu, 1862. godine, Turci prave utvrdjenje na Jasikovcu, drveni most na Limu, kasarne u podnožju Jasikovca, kuće tj. stanove za oficire i činovnike, gdje i danas to naselje nosi naziv Hareme. Odmah se uspostavlja vojna i administrativna vlast i formira se Beranska kaza, sa Kajmakanom na čelu, koja pripada Skadarskom sandžaku. Do kraja XIX vijeka grad se razvijao takoreći stihijski, tako da je Kajmakam Beg Jajčanin, koji je bio Praški đak, i sam uticao na uređenje i razvoj grada.
Danas u Beranama nijedna ulica niti bilo kakav spomenik ne podsjeća na Mehmed- bega Bahtijarovića, slavnog kajmekama Bega Jajčanina, čovjeka zaslužnog za nastanak Berana. U Berane je došao 1885. godine kao borac, a 1889. godine postaje binbaša (vojni zapovjednik) i gradski kajmakam. Ovaj utemeljivač beranske varoši umro je 1896. godine i na njegovoj dženazi su prvi put prisustvovali i sugrađani druge vjeroispovijesti.
Naseljavanje stanovništva u ovom kraju intenzivirano je i poslije 1867.godine, nakon požara bjelopoljske čaršije. Zanatlije i trgovci iz Bijelog Polja tada su našli utočište u novoizgrađenom gradu. Pored njih, Berane su naseljavali i stanovnici iz drugih crnogorskih krajeva, sklanjajući se od ratnih vihora… U tom periodu bilo je više velikih kuća, česma i šadrvan, a formiran je i zanatski centar kao i stočni trg.
Zaostali turski topovi na Jasikovcu rječito govore da se osmanlijska carevina i u Crnoj Gori kao i na prostorima okolnih novoformiranih država, sama urušila:
O klonuću muslimanskog stanovništva pred nemoći države da poboljša njihovo stanje, ali i ležernost lokalnih državnih službenika u izvršavanju svojih obaveza, kao i nemar koji je predskazivao dolazeći raspad osmanlijske države, opisuje u svojim tekstovima novinar turskog lista “Tanin” (Adnan Pepić: “Opis Pljevalja, Kolašina, Bijelog Polja i Berana iz 1910.godine Ahmeta Šerifa u dnevnom glasilu “Tanin”; “Almanah”, 51-52. 2011.).
Džamija je imala dva sprata, sa visokom munarom od drveta i krovom pokrivenim šindrom. Sagrađena je 1883.godine,dimenzija 15x13m, sa haremom veličine 20 ari. Pored se nalazila i vakufska kuća od tvrdog materijala sa prizemljem i spratom, kao i dvije prizemne radnje dužine 25m, od starog materijala, okrenute prema centru. Iza džamije se nalazila još jedna kuća, sa baštom površine 20 ari, u kojoj je živio Mula- Rušo kog su četnici zaklali u Drugom svjetskom ratu. Akcijom rušenja džamije rukovodio je tadašnji omladinski aktivista Huno Teman, rodom iz Bosne, uz pomoć Hajra Babića, Rustema Đukića i Ismeta Jašarovića iz Berana.
Rušenjem džamije je, prema riječima jednog od učesnika, trebalo biti isprovocirano muslimansko stanovništvo a sve sa ciljem usložnjavanja bezbjednosne situacije. Naime, beranski partijski rukovodilac Zečević, koji je i naredio ovu akciju, bio je pristalica Informbiroa i ubrzo potom je uhvaćen prilikom pokušaja da prebjegne u Albaniju. Da bi preduprijedili moguće međuvjerske sukobe, ovi omladinci su kao muslimani odlučili da sami sruše džamiju. Dio građe sa srušene džamije upotrijebljen je za gradnju barake na Jasikovačkom groblju, a kamen je iskoristila tadašnja vlast za izgradnju stambene zgrade. Tada je ova džamija eksproprisana kao i džamija u Haremima, a takođe i ostali vakufski objekti i zemljište.
Jedna od prvih Turskih građevina na prostoru današnjih Berana, bio je drveni most koji se pružao od sredine Harema prema današnjoj bolnici . Na početku mosta nalazila se Haremska džamija, a na drugom kraju mosta turske kasarne i konjušnice . Jedan dio kasarni postoji i danas, samo što je preuređen i služio je do skoro kao psihijatrijska klinika. Most je srušen početkom 50-tih godina prošlog vijeka.
Još jedna fotografija u boji toga vremena sa strane Harema, tačnije Rudeške krivine , gdje se vidi ljepota drvenog mosta Haremske džamije i čaršije na drugoj obali
Džamija u naselju Hareme izgrađena je 1903. godine, imala je prizemlje i sprat sa mahfilom. Sa desne strane (gledano sa ulice) nalazio se manji objekat za tabute i druge vjerske potrebe. U haremu se nalazilo nekoliko mezara, a iza džamije mejtaš- kamen za klanjanje dženaze. Ovaj mejtaš se sada nalazi na gradskom groblju Jasikovac. Ova džamija srušena je 1947. godine.
Do nedavno, prije nego što je porušen i na njegovom mjestu sagrađen novi objekat, u centru Berana se nalazio stari mesdžid- vakufska kuća, kao posljednji svjedok nekadašnje stare varoši. Prema dostupnim podacima, ovaj objekat je podignut 1863. godine. U prizemnom dijelu, oslanjao se na pet drvenih stubova sa dva polukružna drvena luka.
Tu je dovedena voda čunkovima sa Đurđevih Stupova, a iznad česama se nalazio tarih ispisan staroturskim pismom:
Ahmed Hamdi – paša
Rebiul – Evvel 1300.godine
10.januar 1883.godine”
Ahmed Hamdi – paša je bio “mufetiš”, tj. nadzornik- inspektor u Beranama.
Autori konačno usvojenog idejnog rješenja kao i realizatori istog, očigledno nijesu ni imali namjeru da sačuvaju originalnost izvornog objekta. Iz priloženog se nameće pretpostavka da su isti samozadovoljni očiglednom činjenicom povećanja građevinskih gabarita!? Osim što je počinjen urbicid nad pomenutim objektom, uništena je usljed nebrige i brojna arhivska građa koja se tu nalazila.
Nažalost, ništa novo. Na sljedećim fotografijama mogu se vidjeti scene kako su “restaurirane” kuće, pa I čitava naselja koja su iole imala obrise islamske orijentalne arhitekture :
“Restauracija” je procvat doživjela ranih pedesetih godina u cvatu komunizma, bratstva- jedinstva i medjuetničkog poštovanja kulturno istorijskog nasljeđa i suživota…
Od početka pedesetih godina XX vijeka, pa sve do današnjih dana se uporno i neumorno radi na “bager restauraciji”:
Početkom osamdesetih godina prošlog vijeka bageri su bili neumorni u rušenju do tada poznatog Begluka – glavnog gradskog trga, a od tada Njegoševog trga. Na mjestu koje je odisalo duhom prave turske kasabe , izgrađen je nakaradni tržni centar koji je zatvorio još poneku preostalu kuću iz turskog vakta.
Na Begluku su se nalazile česme i šestougaoni šadrvan kojeg takođe više nema…
Kuća Kaplan- bega, čovjeka koji nije imao nasljednika, nalazila se kod današnjeg bioskopa. Pošto je uvakufljena, nedugo potom prešla je u opštinsko vlasništvo i služila za smještaj socijalno nezbrinutih građana . U početku je tu stanovala familija Ferizovića koja je kasnije kuću dijelila sa porodicom Masličić. Godine 2009. potomci ovih porodica prodaju kuću i opet je na djelu ” bager restauracija”! Na mjestu Kaplan-begove kuće danas se nalazi višespratna zgrada. Tako je izgubljen i posljedni biser iz niske starog vakta…
Ovih nekoliko sličica iz bliže i dalje istorije Berana, govore u prilog činjenici da se tokom proteklog vijeka intenzivno i planski radilo na uništavanju kompletnog kulturno-istorijskog nasljeđa jednog autohtonog naroda koji, nažalost, nije niti umio niti htio da se izbori za očuvanje istog. Kao da je i sam taj narod želio da preda zaboravu jedan dio svoje istorije, vjerovatno se uljuljkujući u uvjerenju da će mu tako biti lakše i bolje!?
(Korišćeni tekstovi i fotografije: Bajro Agović: “Džamije u Crnoj Gori”; Irfan Ramčilović: “Arhitektonski izgled starih Berana”; Merin Đukić.) 11.6.2012.g./21.Redžeb 1433.h.
